Bańska Szczawnica (Schemnitz, Selmecbánya) to wyjątkowe i słynne miasto. Jego sława wzięła się od złoży srebra – według legendy odkrytych na wzgórzu Glanzberg przez biednego hodowcę kóz.
Bańska Szczawnica należy do najstarszych miast w Europie Środkowej. Przywileje miejskie otrzymała nie później niż w 1238 r. Miejska pieczęć z r. jest najstarszą miejską pieczęcią, na której pojawiły się narzędzia górnicze. Rok 1627 r. to przełomowy moment w światowym rozwoju technologicznym – wtedy to właśnie po raz pierwszy w Bańskiej Szczawnicy w Hornej Bieberovej użyto z powodzeniem prochu w górnictwie.
Największy dobrobyt miasto osiągnęło w II poł. XVIII w., gdy dzięki osiągnięciom technologicznym i naukowym, wzrosła opłacalność wydobycia złota i srebra. Przyczynili się do tego wspaniali naukowcy S. Mikovíni, M. K. Hell i jego syn J. K. Hell.
Na podstawie dekretu Marii Teresy z 1762 r. powołano w B. Szczawnicy Akademię Górniczą, która była pierwszą wyższą uczelnią techniczną na świecie.
10 grudnia 1993 r. B. Szczawnica została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Najstarsze miasto górnicze Słowacji jest położone w południowo-środkowej Słowacji. Części miasta rozchodzą się w górę, od malowniczej doliny do tarasowych wzgórz Glanzberg, Paradajs, Sobov, Kalvaria, które tworzą wulkaniczne Góry Szczawnickie. Sztuczne jeziora tworzone już w 1600 r. leżą pośród wzgórz otaczających miasto. Jeziora Klinger, Stiavnica, Hodrusa, Belian i inne zostały utworzone dla potrzeb górnictwa. Góry Szczawnickie zostały uznane za Obszar Chronionej Natury. Jest to jedno z większych pasm Karpat Zachodnich, Występują tu różne rodzaje skał wulkanicznych. Żyje tu wiele gatunków owadów (m.in.120 gatunków motyli). W regionie żyje także ponad 40 gatunków ssaków. W opuszczonych jaskiniach żyje kilka gatunków nietoperzy.
Główną atrakcją tych raczej niegościnnych terenów górskich była obecność cennych metali, głównie srebra i złota. Region był określany terminem terra banensium (ziemia górników) już w 1156 r. B. Szczawnica uzyskała przywileje miejskie w 1255 r. (choć możliwe, że już w 1237 r.), w czasach, gdy nadawano pierwsze prawa miejskie w królestwie Węgierskim. Dokument z prawami miejskimi B. Szczawnicy był używany jako wzór dla innych miast (np. dla Bańskiej Bystrzycy w 1255 r.) .
W tych czasach jedynym ufortyfikowanym obszarem na wielkim terenie pełnym rud był zamek położony na szczycie Glazenberga. Zamek był siedzibą władzy królewskiej – Izby Górniczej, która kontrolowała dochody kopalń.
Dobre wyniki gospodarcze kopalni złota i srebra i uzyskanie przez miasto statusu Wolnego Miasta Królewskiego wpłynęły na rozbudowę miasta. Starsze budynki sakralne zostały przebudowane w stylu gotyckim. Miasto rozwijało się wzdłuż głównej drogi. W latach 1442-43 miasto (kościoły, mieszczańskie domy, zamki i budynki górnicze) ucierpiały na skutek walk o tron węgierski a także trzęsienia ziemi. Zniszczenia spowodowały odnowienie domów mieszczańskich i budynków sakralnych, wybudowano także nowe, m.in. ratusz, fortyfikacje miejskie, nowy kościół parafialny.
W latach 1488- 91 Mieszczanie wybudowali jednonawowy kościół św. Katarzyny w centrum miasta. w połowie XVI w. opracowano projekt budowy domów naokoło rynku. Sam kościół został przebudowywany w stylu późnego gotyku w latach 1497- 1515.
Mimo dużych pokładów metali szlachetnych w regionie B. Szczawnicy, pod koniec XV i na pocz. XVI w. wydobycie zaczęło się zmniejszać. Powodem był wciąż nierozwiązany problem pompowania wody oraz spadająca wartość złota i innych kruszców na rynkach europejskich.
W XVI w. ważniejsze niż plany odbudowy rynku czy rozbudowy miasta, stała się konieczność rozbudowy murów obronnych przed armią turecką. Dawny kościół parafialny przebudowano na twierdzę obronną. W zachodniej części miasta wybudowano Nowy Zamek (jako wieże obserwacyjną). Przy głównych drogach wybudowano bramy Antol, Belian, Kammerhof, Piarg i Roxer. Zrekonstruowano także i powiększono stare domy mieszczańskie zostały, powstały wielkie pałace renesansowe, wybudowano biura Izby Górniczej i siedzibę Podkomorzego.
W tym czasie kontakty miasta z innymi ośrodkami górniczymi były zorientowane na wyszukiwanie i sprowadzenie tu specjalistów od pompowania wody i użycia wody przy produkcji rudy. Dzięki zgromadzeniu wyjątkowych wynalazców, jak M. K. Hell, S. Mikovini, J. K. Hell i inni, powstało wiele wynalazków (np. system zbiorników wodnych i kanałów, maszyna do pompowania wody) i zdołano unowocześnić produkcję i polepszyć standard wydobycia. Zwiększyła się rola miasta jako promotora rozwoju technologicznego. B. Szczawnica zyskała znaczenie jako najważniejsze miejsce wydobycia cennych metali w monarchii habsburskiej. Potwierdza to otwarcie pierwszej szkoły górniczej w B. Szczwnicy (1735 r.), podwyższonej do rangi Górniczej Akademii (1762 r.) co sprawiło, że było to najbardziej znane miejsce nauki i technologii górniczej.
Ten nowy okres ekonomicznej prosperity wpłynął na wygląd miasta: starsze budynki zyskały zdobienia barokowe, fasady zostały ujednolicone.
Podczas XVIII w. B. Szczawnica była trzecim co do wielkości miastem Węgier. Miasto mogło poszczycić się systemem dostarczania wody, wybrukowanymi drogami, pojawiły się nowe barokowe i klasycystyczne budynki. Na wschodzie miasta, na nieczynnym wulkanie Scharfenberg powstał kompleks Kalwarii (Stacje Krzyża). Centrum miasta wzbogaciło się o kościół luterański. Imponująca barokowa kolumna autorstwa włoskiego rzeźbiarza Stanetti przedstawia Trójcę św. Stąd także nazwa rynku (Námestie Sv. Trojice).
Wydobycie rudy zmniejszyło się pod koniec XIX w. i miasto zaczęło stawiać na edukację. We wschodniej części miasta wybudowano w latach 1892-1912 Akademię Górnictwa i Leśnictwa otoczoną Ogrodem Botanicznym.
Jak na ironię, właśnie dzięki stagnacji ekonomicznej miasta, nietknięty został jego kształt architektoniczny. W 1950 Bańska Szczawnica została uznana za pierwszą na Słowacji Strefę Ochrony Urbanistycznej. Miasto jest także na liście zabytków UNESCO.
Muzeum św. Antona
5 km od miasta. Pałac – dawna wiejska posiadłość bułgarskiego cara, wystawa sztuki i związana z myślistwem, stylowe meble.
Svaty Anton, tel.: 6913 932
Ogród Botaniczny
Utworzony przez profesorów dawnej Akademii Leśnej na pocz. XIX w. Widać z niego budynki słynnej Akademii Górniczej. Są tu wielkie drzewa sekwoi.
