ŽILINA to głównym ośrodkiem pólnocnozachodniej Słowacji i jednym z największych miast Słowacji. Jest stolicą Kraju Żylińskiego, jednej z ośmiu administracyjnych części Słowacji, o pow. 6 788 km², gdzie mieszka blisko 700 tys osób. Żilina ma ponad 85 tys mieszkańców.
Miasto leży w dolinie rzeki Wag (Váh) w kotlinie Żylińskiej, na styku rzek Wag z rzekami Kysuca i Rajčianka. Blisko miasta, na rzecze Wag wybudowano dwa zbiorniki wodne: Hričovská priehrada i Vodné dielo Žilina. Kotlina Żylińska leży pomiędzy pasmem Małej Fatry, Górami Strażowskimi, Sulowskimi Wierchami (Súľovské vrchy), Jawornikami oraz Wyżyną Kysucką (Kysucká vrchovina).
Nasi przodkowie osiedlili się na tym miejscu w V w n.e. Pierwsza wzmianka o mieście Żilina – pod nazwą „terra de Selinan“ – znajduje się z liście żupana Tomasza z 1208 r. W 2008 r. Żilina obchodzi więc 800-lecie tego wydarzenia. W XIII w. jest wspominana jako Sylna lub Zilna. Centrum miejscowości znajdowało się w okolicy kościoła św. Stefana – króla, zachowanego do dziś. 12 lipca 1321 r. król Robert z Anjou podczas wizyty w Żylinie udzielił jej przywilejów (m.in. prawo do rzemiosła i rybołówstwa), w 1357 r miasto uzyskało prawo do corocznego targu. Żilina stała się więc wolnym miastem, choć „drugiej kategorii“ ponieważ nigdy nie posiadała murów miejskich.
Herb miasta należy do najstarszych wśród miast słowackich. Był pierwszy raz użyty w liście z 8 marca 1379 r.
W 1381 r. tutejsi Słowacy wymogli na władcy równe prawa z Niemcami w radzie miejskiej. Węgierski król Ludowit Wielki I wydał 7 maja 1381 r. dokument „Privilegium pro Slavis Solnensis“ czyli „Przywileje dla żylińskich Słowaków“. Córka króla Ludowita Maria w 1384 r. potwierdziła te przywileje. Również z tego dokumentu możemy dowiedzieć się wiele o sytuacji mieszczan i miasta.
Dokumentem o znaczeniu na skalę europejską jest Żylińska Miejska Księga, której początki sięgają 1378 r. gdy Mikuláš z Lukovej dostosował do naszego miasta niemieckie prawo miejskie – magdeburskie. Wcześniej Żylina rządziła się prawem Cieszyńskim. Pierwszy zapis w języku słowackim pochodzi z 1451 r.
W nadchodzących stuleciach Żylina stała się ośrodkiem rzemiosła, handlu i edukacji. Artykuły cechu kuśnierzy pochodzą z 1488 r. Powstają kolejne cechy: masarzy, sukienników, kowali, krawców. Pierwsza wzmianka o żylińskim gimnazjum – akademii pochodzi z 1542 r. Od 1665 r. działała w Żylinie drukarnia książek. Już w 1691 Jezuici założyli tu niższe gimnazjum.
W końcu XIX w. duży wpływ na rozwój miasta miało wybudowanie trasy kolejowej. Trasa łącząca Żylinę z Bratysławą ułatwiła kontakty z Wiedniem, stolicą Austro-Węgier. Miasto stało się ważnym kolejowym węzłem.
Pod koniec XIX w. powstawały pierwsze zakłady przemysłowe (w 1890 r. Karol Löwy założył fabrykę Uhorskú artykułów wełnianych, sukna wojskowego, w 1893 powstała fabryka Hungária).
W 1903 odbyła się wystawa przemysłowa Górnych Węgier, która miała wielki wpływ na rozwój całego Górnego Považia. Ważnym wydarzeniem historii Słowacji było negocjacje siedmiu partii politycznych 6.10.1938, czego efektem było wypracowanie manifestu autonomicznej Słowacji. W 1959 r. utworzono Kraj Zyliński, który istniał do 1960 r., a przywrócono go w 1996. W 1960 do Żyliny przeniesiono z Pragi Wyższą Szkołę Transportu, dzisiejszy Uniwersytet Żyliński.
Najważniejsze zabytki
1. Mariánske námestie (rynek)
Mariánske námestie to historyczne serce Żyliny. W 1987 r. zostało uznane za Miejski Rezerwat Zabytkowy. Kwadratowy kształt (ok. 100 x 100 m.) i arkady (inaczej zwane podsieniami albo laubne, które ciągną się dalej ulicami Hodžovą i Radničną) tworzy się tu atmosfera jedyna w swoim rodzaju na Słowacji. Pierwsza wzmianka o rynku pojawia się w Żylinskiej Księdze, w 1464 opisane jest nadanie mu nazwy. Pośrodku rynku (choć nie w symetrycznym środku) znajduje się barokowa rzeźba Niepokalanej Panny Marii – Immaculaty, na której cokole jest płaskorzeźba św. Floriana. Rzeźbę postawiono w 1738 r. na część powrotu miasta do katolicyzmu.
2. Stary Ratusz
Żyliński Ratusz po raz pierwszy został wspomniany w 1508 r. Budowla (w pierwotnymi gotycki piwnicami) była wiele razy przebudowywana – od pierwotnej gotyckiej przez renesansową po współczesną, która powstała po odbudowie części nadziemnych w 1890 r. Dziś jest siedzibą prezydenta miasta. W reprezentacyjnych wnętrzach odbywają się posiedzenia miejskich przedstawicieli, śluby, wystawy i ważne uroczystości.
3. Kościół Nawrócenia św. Pawła i klasztor Kapucynów
Kościół Nawrócenia św. Pawła i klasztor Kapucynów wybudowali jezuici, którzy przybyli do miasta około roku 1654 r. jako misjonarze. Rzymskokatolicki kościół w dwiema wieżami wybudowany w barokowym stylu jako jednonawowy i dokończono w 1754 r. Wysokość wieży 32 metry. Główny ołtarz barokowy z połowy XVIII w., obraz św. Pawła Apostoła namalowany przez J.B. Klemensa (1817-1883). Dekoracją kościoła są prace J.I. Cimbala. Pod kościołem kamienne piwnice.
4. Kościół św. Barbary (Kościół Franciszkanów)
W 1701 węgierski palatyn, Książe Paweł Esterhazy (1653-1713) zaprosił zakon franciszkanów do Żyliny. W latach 1723-31 wybudowali kościół św. Barbary i klasztor. Kościół św. Barbary jest pierwszą barokową budowlą o charakterze sakralnym w Żylinie. Ma wartościowe wyposażenie i dekoracje we wnętrzach. W żylińskim klasztorze franciszkańskim studiowało wiele znanych osób np. Hugolín Gavlovič (1712 – 1787), znany słowacki pisarz epoki baroku, kompozytor Edmund Pascha (1714 – 1772) i inni. W kościele na uwagę zasługują organy. Tworzą je dwa instrumenty. Wielkie organy zostały ukończone w 1734 r., małe organy po 1740 r. Oba są dziełem Peregrína Vernera, który tworzył w klasztorze Żylińskim.
5. Kościół Najświętszej Trójcy (Katedra)
Jest najważniejszym i najstarszym obiektem w mieście. Z wielkim prawdopodobieństwem można stwierdzić, że obok dzisiejszego kościoła stał od XIII w. zamek, o którym są pisemne wzmianki od 1318 do 1454 r. Kościół był pierwotnie pod wezwaniem Panny Marii. Początkowo gotycki, ma po przebudowie charakter renesansowy. Jest trójnawowy. Główny ołtarz Najświętszej Trójcy pochodzi z 1697 r. Obraz namalowany przez J. B. Klemensa w roku 1870. Osobno stojąca dzwonnica kościoła – przypominająca włoskie miejskie dzwonnice, kampanile – to tzw. Burianowa wieża (wysokość 46 m).
6. Dom Sztuki Fatra (Grand Bio Universum)
Secesyjny budynek, który wybudował Rufinus Stejskal w 1921 r. jako kino i teatr o nazwie „Grand Bio Universum“. 3 stycznia 1922 miała tu miejsce narodowa premiera pierwszego dźwiękowego filmu słowackiego „Janosik”, nakręconego przez amerykańsko-słowacką firmę TATRA – film. corp. z Chicago. Dziś nosi nazwę „Dom Sztuki Fatra” i odbywają się tu koncerty.
7. Kościół św. Stefana – króla
Późnoromański kościół św. Stefana – króla znajduje się w dzielnicy Rudina i jest najstarszym zabytkiem architektonicznym miasta. Źródła pisemne (Żylińska Księga) po raz pierwszy wspominają kościół w 1429 r., ale jego początki sięgają pierwszego trzydziestolecia XIII w. W okolicy kościoła znajdowało się wiele mniejszych średniowiecznych osad znanych pod nazwą terra de Selinan. We wnętrzu kościoła do najciekawszych elementów należą freski, które pochodzą z około 1260 r. W północno-wschodniej części kościoła znajduje się murowana chrzcielnica. Kościół jest otoczony kamiennym murem z bramą i okrągłą basztą. W otoczeniu kościoła znajduje się renesansowa kapliczka Bożego Ciała z XV w. Kościół jest obecnie otwarty dla publiczności podczas nabożeństw albo na życzenie.
8. Budatiński zamek
Wybudowany jako zamek obronny na styku rzek Wah i Kysuce, na skrzyżowaniu drog handlowych. Chroniły go dookoła fosy z wodą. Jego najstarszą cześcią jest późnogotycka czteropiętrowa wieża, prawdopodobnie z ostatniego trzydziestolecia XIII w. Wieża ma wysokość 20 m, szerokość 12 m a mury w niektórych miejscach są grube na 2 m. Oprócz funkcji obronnej, zamek pełnił też funkcję gospodarczą. Zbierano tu myto na drodze do Polski. Zamek przeszedł liczne przebudowy. Najciekawszymi odkryciami było pierwotne wejście, podziemna cześć korytarza oraz studnia z XVI w. i podgrzewane miejsce w podłodze. Zamek jest siedzibą Poważskiego Muzeum. W pomieszczeniach zamku została umieszczona unikalna w skali światowej wystawa drutarstwa. Muzeum do roku 2013 r. będzie w rekonstrukcji. Dla publiczności dostępna jest sala konferencyjna i wybudowane pomieszczenia na dziedzincu zamku.
9. Kościół św. Juraja w Trnové
Rzymskokatolicki gotycki kościół św. Juraja znajduje się w dzielnicy Trnové. Wspominany w dokumentach z 1582 r. Jes to jednonawowa drewniana budowla z bierwon w stylu gotyckim z dachem krytym gontem. Obecnie wnętrze kościoła jest otwarte dla publiczności.
10. Synagoga
Starą synagogę żydowska gmina w Żylinie wybudowała w 1860 r. Na jej miejscu w latach 1933-34 wybudowano nową, na podstawie projektu słynnego architekta berlińskiego Petera Behrensa. Funkcjonalistyczna architektura z elementami mauretańskimi sprawia, że jest jeden z rzadkich tego typu zabytków architektury na Słowacji. Dziś w budynku znajduje się kino Centrum.
11. Pałac Rosenfeldów
Pałac wybudowany w 1907 według projektu Mikuláša Rautera, nosi nazwę jego właściciela Ignáca Rosenfelda. Należy do najpiękniejszych secesyjnych zabytków na Słowacji, wybudowany jako miniatura wiedeńskiego zamku Belveder. Dziś znajduje się tu Centrum Wolnego Czasu Spektrum.
12. Babuškov (Makovického) dom
Dom wybudowany w stylu historycznym służył żylińskiemu doktorowi Babuškowi. W latach 1894 – 1904 pracował w nim MUDr. Dušan Petrovič Makovický (1866- 1921), słowacki działacz narodowy i osobisty lekarz znanego rosyjskiego pisarza Lwa Tołstoja (1828 – 1910).
13. Poważska galeria sztuki
Jednopiętrowa secesyjna budowla, wybudowana w 1911 r. według projektu budapeszteńskiego budowniczego Karola Kocha, była siedzibą Węgierskiej Królewskiej Pogranicznej Policyjnej Komendy aż rozpadu Austro-Węgier w 1918. Potem była tu siedziba Powiatowego Dowództwa Żandarmerii. Od 1976 jest siedzibą Poważskiej Galerii Sztuki, która oddzieliła się od Poważskiego Muzeum w Żylinie.
14. Dom Rzemiosła
Budynek zaczęli budować przedstawiciele Żylińskiego przemysłu i doprowadzili do jego otwarcia w 1910. Na budynku umieszczono w późniejszym okresie napis Dom Rzemiosła Gabriela Barossa (1848 – 1892), Słowaka z Pružiny przy Považskiej Bystrzycy, który był węgierskim ministrem prac publicznych i transportu, mającym zasługi w rozwoju i modernizacji transportu kolejowego na Węgrzech. Od 1889 do 1892 pracował jako minister handlu, założył Bank Przemysłowy, wspierał przemysł i edukację. Na fasadzie budynku stoi jego rzeźba, a na wieżyczkach po obu stronach znajdują się dwie płaskorzeźby z 17 postaciami, symbolizującymi pojedyncze rzemiosła.
Żylina położona jest blisko Republiki Czeskiej i Polski, i to strategiczne położenie służy rozwojowi handlu, przemysłu i logistyki.
Żylina to ważny węzeł komunikacyjny, przez który przechodzą drogi łączące Europę północną z południową (E75), a także wschodnią z zachodnią (E50). Jest także ważnym węzłem kolejowym – w kierunku na Polskę, Czechy, Ukrainę, a także na południe: Triest, Rijekę, Belgrad, Koper. W niedalekim Dolnym Hričovem znajduje się międzynarodowe lotnisko (regularne loty Žilina-Praha-Žilina), a od 2007 r. Żylinę łączy autostrada z Bratysławą.
Żylina przeżywa dynamiczny rozwój gospodarczy (który przyspieszyła ostatnia inwestycja KIA Motors Slovakia – kamień węgielny zakładu położono w kwietniu 2004, a już z końcem 2006 zaczęła się produkcja).
W mieście jest uniwersytet, specjalizujący się w technologiach informatycznych. Żylina to także miasto teatrów, galerii, muzeów, parków, obiektów sportowych, przyjemnych restauracji, przez jej centrum przechodzi jedna z dłuższych i piękniejszych pieszych promenad na Słowacji.
